Over Helena

“Stilte lijkt een alledaags begrip, maar voor mij is het van fundamentele betekenis.”

Kunstwerken van Helena van Essen zijn opgenomen in collecties van bedrijven en particulieren in binnen- en buitenland.

Over het werk:
Rode draad in het werk van Helena van Essen zijn de begrippen stilte en reflectie: “Stilte lijkt een alledaags begrip, maar voor mij is het van fundamentele betekenis. Wanneer geven we onszelf nog de ruimte en de rust om bewust innerlijke stilte te ervaren, vrij te zijn van gedachten?” Zij probeert deze stilte te verbeelden in werken op papier die niet naar de werkelijkheid of de buitenwereld verwijzen, maar alleen naar zichzelf. Daarbij laat zij zich voor elke serie inspireren door het materiaal.
“Terugkerende kenmerken zijn lichtheid, transparantie, symmetrie en ritme. Met de neutrale vorm van het vierkant hoop ik de concentratie op het beeld eenvoudiger te maken. Ook hebben deze werken doorgaans een klein formaat; zo kan makkelijker intimiteit ontstaan tussen het werk en de kijker.” De werken hebben geen titel. “Ik wil niets sturen. Door geen titel aan het werk te geven, bied ik alle ruimte voor een open blik.”

Een andere belangrijke inhoudelijke lijn in het werk van Helena van Essen wordt gevormd door thema’s als oorlog en vrede, (opkomend) fascisme en milieu- en klimaatproblematiek. Deze vertaalt ze naar ruimtelijke installaties, waarvoor zij veel onderzoek doet. Hiermee hoopt zij ‘bij te dragen aan reflectie op deze thema’s.
Vanuit dit perspectief maakte ze onder meer ONgehoord (over de analyse van Hannah Arendt over de opkomst van totalitaire bewegingen), Toren van Babel (over oorlog in Europa in de vorige eeuw),  Ademnood 1073 (over luchtvervuiling in Amsterdam) en een wereld die hun werd onthouden door hem te bevolken (een installatie om de Joden, Roma, Sinti, homoseksuelen en gehandicapten, allen slachtoffers van WO II, te gedenken).

Naast haar actieve kunstenaarspraktijk ontwerpt Helena van Essen rouwsieraden – de parlAmore® rouwknoop –  een nieuwe manier om op een persoonlijke wijze overleden dierbaren te gedenken. Zij heeft hiermee een prijs voor funeraire vernieuwing gewonnen.

Sabine Winters, filosoof, over stilte in het werk van Helena van Essen

In de ruimte heerst duisternis. Er waait een nauwelijks merkbaar briesje, de bodem is nat en voelt zompig aan en er hangt een vage moerasgeur. Het is er stil, maar zodra je de koptelefoon die er hangt, hebt opgezet, sta je tussen tientallen snaterende watervogels en hoor je het onweer in de verte rommelen.

Met de installatie Drasland, die Helena van Essen maakte voor een expositie in het Drentse dorp Roden, wil zij de bezoekers de omgeving van het laagveen op een zintuiglijke manier laten ervaren. “ Een kernthema in mijn werk is verstilling. Wie echte stilte wil ervaren, moet zich er volledig op concentreren en zich door niets laten afleiden. In de installatie Drasland bied ik de bezoeker de tijd en de ruimte om zonder enige vorm van afleiding tot innerlijke verstilling te komen. Ik heb bewust gekozen voor een presentatie zonder visueel beeld,  vanuit het idee dat dat beeld ook door andere zintuigen kan worden opgeroepen wanneer je je er voor openstelt. Goed luisteren en voelen vragen tijd en concentratie.”

Aanvankelijk werkte Helena van Essen in een atelier in hartje Amsterdam, maar in een wereld vol ruis werd haar verlangen naar rust en stilte steeds groter. Daarom verhuisde ze haar atelier in 1995 naar de rand van het landelijke Boskoop midden in het Groene Hart. Op deze plek kreeg de stilte in haar werk de ruimte om te groeien. Maar wat verstaat zij precies onder stilte? En hoe brengt zij verstilling in haar werk tot uitdrukking?

“Stilte is een alledaags begrip, maar voor mij is het van grote betekenis. Wanneer geven we onszelf de ruimte om stilte bewust te ervaren? En lukt het ons om werkelijk bij dingen stil te staan. Daarvoor is aandacht, inspanning, maar ook tijd nodig. Kunst is daartoe een hulpmiddel. Kunst kan, al is het maar voor een moment, de stemmetjes in ons achterhoofd tot stilte manen. Om dat te bereiken zoek ik in elk werk opnieuw naar uitdrukkingsvormen van verstilling. Ik wil de kijker verleiden tot introspectie en hem of haar zo de kans geven om de overtollige ruis van alledag te dempen en innerlijke stilte te ervaren.”

CONCENTRATIE

Opvallend genoeg werkt Helena in korte series en aan eenmalige kortlopende projecten die telkens een heel andere verschijningsvorm hebben. Alsof ze de betekenis van stilte steeds opnieuw probeert uit te vinden. Haar werkwijze doet denken aan je adem inhouden; Even is er helemaal niets, tot opeens je bewustzijn terugkeert, je je eigen bloed hoort gonzen en de wereld om je heen de stilte doorbreekt. Tot je niets anders te doen staat dan een nieuw startpunt vinden, helemaal van begin af aan.

Het werk van Helena, tekeningen, inktschilderingen en ruimtelijk werk, is even fragiel als krachtig. Op een tekening zien we honderden lijntjes die samenkomen en weer uitwaaieren. Resultaat is een fijnzinnige compositie die door zijn subtiele gebruik van kleuren en vormen uitnodigt tot contemplatie. Het is werk dat niet naar de werkelijkheid verwijst, maar naar zichzelf: verstilling in ritme en in kleur. Het omvat je, soms letterlijk zoals in de donkere ruimte van de installatie Drasland, en ook vaak figuurlijk wanneer het je onrustige denken kalmeert en je adem soms zelfs doet stokken.

De manier van werken van Helena met veelvuldige herhalingen van handelingen, vereist grote concentratie en een rustig gemoed. “In mijn werk met potlood herhaal ik steeds dezelfde beweging tot wel 1500 keer, soms met twaalf verschillende kleuren. Alleen zo bereik ik het resultaat dat mij voor ogen staat. In mijn inktwerk gaat het er juist om dat ik de inkt in één vloeiende beweging op het papier krijg. Er is geen ruimte voor correcties; gedane zaken nemen geen keer.”

In een serie werken met acryl op papier zijn per baan 20 tot 30 lagen verdunde acrylverf aangebracht, zo transparant dat de onderste laag zelfs nog door de bovenste heen schijnt. Die transparantie is bereikt door de verf onder grote druk op het papier aan te brengen, achter elkaar door, laag na laag. De titel van deze serie is  ‘de rijkdom en de gelaagdheid van de stilte’ naar analogie van de stilte in het bos: hoe langer je luistert, hoe meer je hoort.

Met haar werk wil Helena niet alleen een ervaring van innerlijke stilte bij anderen oproepen, het maakproces vraagt ook verstilling bij haarzelf. Niet zelden heeft dat proces de karaktertrekken van een ritueel, zoals bij haar installatie achter het raam van een voormalige bakkerswinkel in de Amsterdamse Koningsstraat, waarvoor ze 119.700 tarwekorrels één voor één aftelde om evenzoveel slachtoffers van de Holocaust te gedenken. Of bij de potloodtekeningen waarbij ze het aantal gezette lijntjes nauwgezet archiveerde op notitievelletjes. Als een poging om vast te houden wat allang tot het verleden behoort.

Gezien de grote rol die stilte in haar werk speelt, spreekt het vanzelf dat Helena zich ook laat inspireren door de stilte van anderen. In de installatie ‘The soul unto itself’ over Emily Dickinson wordt de bezoeker uitgenodigd de stille witte wereld te betreden van deze Amerikaanse dichteres die in zelfverkozen afzondering leefde. In de ruimte waar de bezoeker – alleen – aan een tafel plaatsneemt, klinkt op de achtergrond een vrouwenstem die de eerste regels uitspreekt van gedichten van Emily Dickinson. De woorden accentueren de stilte in de ruimte. Of zoals Emily Dickinson zelf het zei:

The words the happy say
Are paltry melody
But those the silent feel
Are beautiful –